BỨC TRANH VỀ THẾ GIỚI MÀ KHOA HỌC TẠO RA

Ngoài các ứng dụng, khoa học còn có hai sản phẩm khác nữa. Sản phẩm đầu tiên của khoa học chính là bức tranh về thế giới mà khoa học tạo ra. Về một phương diện nào đó, đây chính là phần đẹp nhất của khoa học. Một vài người lại có quan điểm khác khi cho rằng các phương pháp khoa học mới là tất cả. Dĩ nhiên, nó tuỳ thuộc vào việc các bạn thích sản phẩm cuối cùng hay các phương pháp để tạo ra sản phẩm đó. Nhưng rõ ràng là để có được các sản phẩm tuyệt vời thì chúng ta không thể không cần đến các phương pháp. Vì thế, tôi sẽ không làm các bạn buồn tẻ khi trao đổi chi tiết về việc này. Tất cả các bạn ở đây đều có hiểu biết đôi chút về sự kỳ diệu của khoa học. Các bạn đều là những nhà khoa học chứ không phải là những khán giả đại chúng nên tôi sẽ không phải cố gắng để một lần nữa gợi mở cho các bạn về sự kỳ diệu này. Tất cả chúng ta đang tạo ra rất nhiều nguyên tử, trong không gian và theo thời gian. Về mặt lịch sử, chúng ta là kết quả của một chuỗi tiến hóa dài. Hơn nữa, theo quan điểm khoa học thì chúng ta cũng chỉ là một sinh vật bình thường trong chuỗi tiến hóa ấy. Mặc dù chúng ta luôn nói về sự đặc biệt của mình nhưng thực sự không phải vậy. Trong sinh học, có một giả thuyết có nhiều triển vọng nhất, đó là giả thuyết cho rằng người ta có thể hiểu được mọi hành vi của các động vật hoặc các cơ thể sống, xét đến cùng, là thông qua hành vi của các nguyên tử, nghĩa là tuân theo các định luật vật lý. Cho đến nay, điều này chưa có ngoại lệ mặc dù liên tục xuất hiện những giả thuyết khác nhằm tìm ra cơ chế thực sự. Nhưng thực tế là tri thức của chúng ta có tính chất phổ quát, thì lại không được đánh giá một cách đầy đủ, trong khi lý thuyết lại hoàn hảo đến mức có muốn tìm ra một vài ngoại lệ cũng rất khó, ít nhất là trong lĩnh vực vật lý. Vậy nên, người ta đã phung phí rất nhiều thời gian và tiền bạc để chế tạo các máy móc đắt tiền, v. v., với nỗ lực tìm ra một vài số ngoại lệ đối với những cái chúng ta đã biết. Tuy thế, quả thật là tuyệt diệu khi biết rằng những vì sao được cấu thành từ cùng những nguyên tử như những con bò, như bản thân chúng ta hay cũng như những viên đá mà thôi.
Rất nhiều lần, chúng ta đã thử đối thoại với những người bạn không phải là nhà khoa học về cách nhìn này nhưng chúng ta thường gặp khó khăn bởi chúng ta thường rất lúng túng khi giải thích cho họ những câu hỏi tân kỳ nhất, chẳng hạn như ý nghĩa của sự bảo toàn CP (viết tắt của bảo toàn điện tích và tính chẵn lẽ, một trong những định luật bảo toàn cơ bản trong vật lý), trong khi họ chẳng biết tí gì về những điều sơ đẳng nhất. Đến nay, 400 năm đã trôi qua kể từ thời Galileo, chúng ta miệt mài thu thập thông tin về thế giới mà họ không hề biết. Giờ đây, chúng ta lại đang tìm kiếm những thứ ở ngay biên giới của tri thức khoa học. Những thông tin xuất hiện trên các mặt báo và dường như kích thích trí tưởng tượng của người lớn vẫn luôn là những điều mà họ không tài nào hiểu nổi. Bởi vì, họ thậm chí còn chưa biết về cả những điều còn thú vị hơn nhiều đã được các nhà khoa học khám phá ra trước đó. Ơn chúa, lũ trẻ không đến nỗi như vậy, ít nhất là cho đến khi chúng trở thành người lớn.
Nhờ vào trải nghiệm thực tế, tôi nghĩ rằng tất cả các bạn đều biết rằng số đông mọi người thật đáng buồn và đáng thương làm sao. Họ hoàn toàn không quan tâm đến tri thức khoa học về thế giới mà họ đang sống nhưng vẫn có thể tồn tại với sự thiếu hiểu biết đó. Tôi không có ý cho rằng hãy để quỉ tha ma bắt họ đi. Ý của tôi là họ có thể tồn tại theo cách đó mà chẳng phải lo nghĩ gì, mọi việc cứ nhẹ nhàng trôi qua. Hết lần này đến lần khác khi thấy CP xuất hiện trên báo chí, là họ lại hỏi: cái gì thế? Vì vậy, có một câu hỏi thú vị về mối liên hệ giữa khoa học và xã hội hiện đại là: Tại sao mọi người lại vừa có thể thờ ơ nhưng vẫn có thể hạnh phúc được trong xã hội hiện đại với quá nhiều tri thức mà họ chưa biết?
Thật tình cờ, ngài Bernardini nói rằng chúng ta chỉ nên dạy kiến thức mà không nên dạy những điều kỳ diệu.
Có thể là ông ấy có ý khác. Nhưng tôi nghĩ chúng ta nên dạy cả những điều kỳ diệu và mục đích của kiến thức là để nhận thức được nhiều hơn nữa về những điều đó. Và tri thức là công cụ để sắp đặt những điều kỳ diệu vào đúng vị trí tự nhiên của nó. Tuy vậy, ông ấy có lẽ cũng đồng tình với việc tôi sắp xếp lại thứ tự của một vài từ trong câu nói này và ý nghĩa của nó sẽ hòa nhập với cuộc nói chuyện này. Dù sao đi nữa, tôi vẫn muốn có câu trả lời cho câu hỏi tại sao mọi người lại có thể thờ ơ một cách lãnh đạm mà không gặp nhiều khó khăn trong xã hội hiện đại. Câu trả lời chính là: chẳng có sự liên hệ nào giữa những tri thức khoa học với xã hội cả. Không phải thực tế vốn như vậy mà chính chúng ta đã tạo ra hiện thực đó. Tôi sẽ dành thêm thời gian cho quan điểm này sau.
Ngoài những ứng dụng và các sự kiện thời sự được phát hiện, những phương diện khác của khoa học cũng quan trọng và có vấn đề trong mối quan hệ với xã hội là những ý tưởng và những kĩ thuật nghiên cứu khoa học, hay là các phương tiện, nếu bạn muốn. Bởi vì tôi cho rằng thật là khó có thể hiểu được vì sao các phương tiện đó, thật rõ ràng và hiển nhiên đến thế, lại không được phát hiện sớm hơn. Với những ý tưởng đơn giản, chỉ cần thử thôi bạn sẽ thấy điều gì sẽ xảy ra, v. v. Có lẽ đó là do não người tiến hóa từ động vật và tiến hóa theo một qui luật nhất định nào đó. Thế nên bản thân nó cũng giống như bất kỳ dụng cụ mới nào khác đều có những khuyết tật và khó khăn. Nó có rắc rối riêng và một trong những rắc rối đó là nó bị tiêm nhiễm bởi chính những điều mê tín dị đoan mà nó sở hữu, rồi những điều đó khiến chính nó bị nhầm lẫn. Cuối cùng, người ta cũng có được những khám phá mới nhờ kiên trì đi theo một hướng nào đó chứ không phải luẩn quẩn ở một chỗ. Dĩ nhiên, tôi cho rằng hiện tại là thời gian thích hợp để thảo luận vấn đề này vì những khám phá mới này đã được bắt đầu từ thời Galileo. Tôi chỉ đề cập một cách sơ lược nhất vì đại bộ phận khán giả ngồi đây đều có hiểu biết chi tiết về những vấn đề đó. Mục đích của tôi là để các bạn hiểu cụ thể hơn những gì tôi đang nói.
Điều đầu tiên mà tôi thực sự muốn đề cập tới là vấn đề đánh giá bằng chứng trước khi bạn có câu trả lời. Nghĩa là khi bắt đầu làm việc này, bạn không được biết trước câu trả lời. Điều này đặc biệt quan trọng, quan trọng tới mức tôi muốn dành để thảo luận sau. Nhất thiết phải bắt đầu với vấn đề nghi ngờ và bất định, bởi vì nếu bạn đã biết trước câu trả lời thì chẳng cần thu thập bằng chứng làm gì nữa. Do bất định, nên việc tiếp sau là tìm kiếm các bằng chứng, và phương pháp khoa học là hãy bắt đầu từ các phép thử. Nhưng bạn cũng không nên bỏ qua một cách thức rất quan trọng khác, đó là kết nối các ý tưởng để hậu thuẫn cho sự nhất quán logic giữa những điều khác nhau mà bạn biết. Việc kết nối các ý tưởng hoặc sự kiện mà bạn biết để xác định xem nó có nhất quán hay không là rất có giá trị. Bạn càng tập hợp được nhiều ý tưởng theo các hướng khác nhau càng tốt.
Sau khi thu thập được bằng chứng, chúng ta phải tiến hành đánh giá chúng. Có rất nhiều qui tắc thường được sử dụng cho mục đích này, đó là phải đánh giá tất cả các bằng chứng thu thập được chứ không chỉ chọn cái mình thích, cố gắng duy trì càng lâu càng tốt thái độ khách quan chứ không được phụ thuộc vào bất kỳ một xu thế nào. Xu thế có thể là một manh mối cho câu trả lời nhưng không phải là một nguồn thông tin để khiến bạn hoàn toàn tin tưởng. Bạn cần giữ cho mình quan điểm khách quan càng lâu càng tốt ngay cả khi bạn có một quan sát không phù hợp với xu thế bạn nghĩ ban đầu. Cuối cùng, bạn ghi lại những kết quả thu được một cách thật vô tư. Đó là một cụm từ rất hài hước luôn khiến tôi gặp khó khăn khi diễn đạt. Nó có nghĩa là anh kết thúc mọi việc mà không được thêm thắt tí gì vào kết quả. Bên cạnh đó, nó còn có nghĩa là bạn không được báo cáo các kết quả theo cách có thể khiến cho người đọc hướng về một ý tưởng khác với những gì bằng chứng chỉ ra.
Tất cả các bạn hẳn đều đã hiểu rõ giá trị của những khía cạnh này.
—o0o—
Trích: Niềm Vui Khám Phá
NXB Trẻ

Post: Tâm Ngọc Đồng Minh