Trách nhiệm tinh thần

Đức Phật và Phật Pháp
Đại đức Narada, 1980
Phạm Kim Khánh dịch Việt, 1998
Nguyên tác: “The Buddha and His Teachings“,
Buddhist Publication Society, Sri Lanka

1. Lời Tri Ân	29. Do đâu tin có Tái Sanh?
2. Lời Tựa	30. Thập Nhị Nhân Duyên
3. Tiểu sử Đại đức Narada (I)	31. Những hình thức Sanh và Tử
4. Tiểu sử Đại đức Narada (II)	32. Những Cảnh Giới
5. Lời Mở Đầu	33. Hiện tượng Tái Sanh
6. Phần I – Đức Phật Từ Đản sanh đến Xuất gia	34. Cái gì đi tái sanh?
7. Chiến đấu để thành đạt Đạo Quả	35. Trách nhiệm tinh thần
8. Đạo Quả Phật	36. Nghiệp chuyển lên và Nghiệp chuyển xuống
9. Sau khi Thành Đạo	37. Nghiệp báo và Tái sanh với người phương Tây
10. Cung thỉnh Đức Phật truyền bá Giáo Pháp	38. Niết Bàn
11. Kinh Chuyển Pháp Luân – Bài Pháp đầu tiên	39. Đặc tánh của Niết Bàn
12. Truyền bá Giáo Pháp	40. Con đường Niết Bàn (I)
13. Đức Phật và Thân quyến (I)	41. Con đường Niết Bàn (II)
14. Đức Phật và Thân Quyến (II)	42. Chướng ngại tinh thần
15. Những người Chống Đối và những vị Đại Thí Chủ	43. Con Đường Niết Bàn (III)
16. Những Đại Thí Chủ trong hàng vua chúa	44. Phẩm hạnh A-la-hán
17. Con Đường Hoằng Pháp	45. Lý tưởng của Bồ Tát, hay Bồ Tát Đạo
18. Đời sống hằng ngày của Đức Phật	46. Ba-la-mật
19. Đức Phật nhập Đại Niết Bàn	47. Tứ Vô Lượng Tâm
20. Phần II – Phật Pháp Phật Giáo là gì?	48. Tám Pháp Thế Gian
21. Vài đặc điểm của Phật Giáo	49. Những vấn đề của kiếp nhân sinh
22. Bốn Chân Lý Thâm Diệu hay Tứ Diệu Đế	50. Phụ bản Kinh Hạnh Phúc
23. Nghiệp Báo	51. Kinh Suy Đồi
24. Nghiệp là gì?	52. Kinh Cùng Đinh
25. Sự báo ứng của Nghiệp	53. Kinh Tam Bảo
26. Tính chất của Nghiệp	54. Kinh Từ Bi
27. Khởi thủy của đời sống là gì?	55. Kinh Tứ Niệm Xứ
28. Đức Phật và vấn đề Thần Linh Tạo Hóa	56. Vài nét về Dịch giả, Cư sĩ Phạm Kim Khánh

Trách nhiệm tinh thần

“Chính ta làm cho ta ô nhiễm,
Chính ta làm cho ta trong sạch.” — Kinh Pháp Cú

Có phải chính người hành động (tạo nghiệp) gặt quả trong kiếp tương lai? [1]

Nói một cách tuyệt đối rằng chính người gieo nhân sẽ gặt quả là một cực đoan, mà nói rằng người gieo nhân và người gặt quả là hai người hoàn toàn khác biệt là rơi vào một cực đoan khác. Tránh hai cực đoan trên, Đức Phật truyền dạy một Giáo Pháp “Trung Đạo” căn cứ trên lý Nhân Quả:

“Không tuyệt đối là một người, cũng không phải là hai người hoàn toàn khác biệt” (Naca so, naca anno), Đại đức Budhhaghosa viết như vậy trong sách Thanh Tịnh Đạo (Visuddhi Magga). Sự biến thể của loài tằm có thể là một thí dụ. Khởi đầu là một cái trứng. Trứng nở ra tằm. Tằm thành nhộng, nhộng thành bướm và bướm đẻ trứng.

Trong trường hợp nầy, sự biến thể diễn tiến trong một kiếp sống. Và trong một kiếp sống, bướm không tuyệt đối giống tằm, mà cũng không hoàn toàn khác. Chỉ có một luồng sống, một diễn tiến của đời sống, hay một sự liên tục.

Để giải thích điểm nầy, Đại đức Nagasena dùng thí dụ ngọn đèn dầu thấp trong đêm tối. Ánh sáng của ngọn đèn lúc đầu không tuyệt đối giống hệt ánh sang của nó lúc về khuya. Tuy nhiên, ánh sáng lúc đầu hôm và lúc khuya vẫn tùy thuộc nơi cây đèn. Trường hợp nầy cũng vậy, trong ánh sáng có một sự liên tục. Mỗi giai đoạn trong sự liên tục ấy tùy thuộc nơi giai đoạn trước kế đó.

— Nếu không có một linh hồn trường cửu, có thể có trách nhiệm tinh thần không?

Có thể có, bởi vì có sự liên tục, hay nói cách khác, có sự giống nhau trong tiến trình biến đổi.

Một em bé trở nên một người trưởng thành. Người kia không hoàn toàn là em bé, bởi vì các tế bào trong thân thể người ấy đã hoàn toàn đổi mới, tuy nhiên người kia và em bé cũng không phải tuyệt đối là hai người, bởi vì cả hai chỉ là hai giai đoạn khác nhau trong tiến trình của một đời sống. Mặc dầu vậy, cá nhân người kia phải chịu trách nhiệm về tất cả những hành động của em bé. Dầu tiến trình của đời sống chấm dứt ở một nơi và biểu hiện lại ở một nơi khác, hay tiến trình ấy diễn tiếp trong một kiếp sống, yếu tố chánh vẫn là sự liên tục. Thí dụ như người kia là ông A trong kiếp sống trước và ông B trong kiếp nầy. Với cái chết của ông A, hiện tượng vật chất và tinh thần do đó nghiệp lực biểu hiện đã tiêu tan. Với cái sanh của ông B một môi vật mới xuất khởi. Hình thể bề ngoài tuy có biến đổi, nhưng luồng tâm trôi chảy liên tục (citta santati), không bị cái chết làm gián đoạn, vẫn tiếp tục diễn tiến, và mang theo tất cả cảm giác do ngũ quan đã thâu nhận.

Một cách mặc ước, ta tự hỏi phải chăng ông B bị bắt buộc phải chịu trách nhiệm về hành vi của ông A ở kiếp trước?

Vài người cũng có thể phản đối, cho rằng ông B không nhớ gì về hành động của ông A hết, sao lại phải chịu trách nhiệm củavề hành vi của ông A?

Tuy nhiên, trạng thái giống hệt nhau cũng như trí nhớ có phải là yếu tố chánh yếu trong vấn đề trách nhiệm tinh thần không? Thí dụ như người kia cố ý giết chết một người và sau đó mất trí, không còn nhớ gì đến chuyện ấy hết. Người ấy có chịu trách nhiệm về hành động sát nhân hay không? Sự mất trí nhớ không giúp cho người kia tránh khỏi trách nhiệm của hành động cố ý sát nhân. Ta lại hỏi: “Hình phạt một người đã mất trí nhớ thì có ích gì? Người ấy không còn nhớ rằng mình chịu hình phạt nầy vì đã phạm tội kia. Vậy đâu là công lý?”

Người Phật tử tin tưởng nơi lý nhân quả, công bình và hợp lý, báo ứng một cách tự nhiên, khách quan, tự động. Lý nhân quả căn cứ trên Nhân và Quả. Ta không thể coi đó là một hình thức thưởng hay phạt. Nếu người kia làm một chuyện gì trong lúc ngủ, chẳng hạn như trong lúc đang ngủ mà đứng dậy đi ra ngoài hành lang, rồi đi trên lan can. Tức nhiên là ông ta sẽ té xuống đường và trong những trường hợp tương tợ, có thể gãy tay hay gãy chân. Khi nằm trên giường bệnh, ông không còn nhớ gì đến sự đi trên lan can, vừa đi vừa ngủ, nhưng dĩ nhiên, ông phải biết hậu quả của việc làm ấy.

Sự kiện ông không còn nhớ gì đến hành động trước không thay đổi một tí nào hậu quả của hành động ấy. Cánh tay gãy, hay một cái chân què, làm cho ông đau đớn vô cùng. Vì lẽ ấy người Phật tử cố gắng không đi trên lan can hay một nơi nguy hiểm nào khác, trong lúc ngủ hay lúc thức, để tránh việc làm tổn thương cho chính mình hay gây thương tích cho người khác ở dưới đất nếu ta té vào người.

Sự quên mất dĩ vãng của mình không gây trở ngại nào cho sự nhận định khôn ngoan về lối báo ứng của định luật Nghiệp Báo. Chính nhờ sự hiểu biết lý nhân quả, đã gieo nhân thì phải gặt quả, lúc nào cũng trong vòng luân hồi, mà người Phật tử cố gắng tu dưỡng tâm tánh mình.

Chú thích:

[1] Xem “The Questions of Milinda”, phần 1, trang 111; và Dr Dahike, “Budhism and Science”, trang 64